‘Ikai tali Fakamaau’anga faka’ilo na’e ta’e faka-Konisitūtone Fili Fakahāloto ke tukuhifo e Palēmia

Ko e tu’utu’uni ‘eni fekau’aki mo e hopo ‘i he vaha’a ‘o e Kau Fakafofonga Fale Alea ‘e toko 7 pea mo e 'Eiki Sea 'o e Fale Alea Lord Fakafanua mo e Fale Alea 'o Tonga.

Ko e kau Fakafofonga ko'eni ‘oku taki ai ‘a Dr. ‘Uhilamoelangi Fasi (Tongatapu 2), Mateni Tapueluelu (Tongatapu 4), Dr. ‘Aisake Valu Eke (Tongatapu 5), Paula Piveni Piukala (Tongatapu 7), Kapeli Lanumata (Tongatapu 10), Dr. Taniela Fusimalohi (‘Eua 11), mo Mo’ale Finau (Ha’apai 12).

Ko e hopo foki 'eni 'i hono faka'ilo 'e he kau Fakafofonga ko'eni 'o e kakai 'a e ‘Eiki Sea ‘o e Fale Alea Lord Fakafanua mo e Fale Alea ‘o Tonga 'o tukuaki'i na'e monuka 'a e Konisitūtone 'i he 'ikai ke tali 'e he 'Eiki Sea 'o e Fale Alea ke fakahoko hano tipeiti'i 'a 'enau fokotu'u 'i he fakahāloto ke tukuhifo 'a e Palēmia Hon. Hu'akavameiliku mei hono lakanga 'i he mahina ko Sepitema 2023.

Ko e founga foki 'o e faka'ilo ko'eni na'e fakahū koe kole ke toe vakai'i (Application for Judicial Review) 'e he Fakamaau'anga 'a e ngaahi tu'utu'uni ngāue 'a e Fale Alea lolotonga hono tepile'i 'a e fokotu'u mei he kau Talatalaaki tatau ke tukuhifo 'a e 'Eiki Palēmia mei hono lakanga.

 'I hono to'o konga lalahi 'a e Tu'utu'uni 'a e Fakamaau'anga na'e fakamahino ai 'e Fakamaau Lahi Cooper 'oku 'ikai ha mafai 'o e Fakamaau'anga kene vakai'i 'a e ngaahi tu'utu'uni ngāue fakalotofale 'a e Fale Alea tukukehe ange kapau 'oku monuka ai 'a e Konisitūtone.

Ko e ngaahi tukuaki'i ki he monuka 'a e Konisitūtone 'oku 'ikai tali 'e he Fakamaau'anga pea na'e 'osi 'i ai 'a e hopo na'e fakahoko ki mu'a 'oku natula tatau mo e 'isiū ko'eni pea na'e 'ikai tali 'e he Fakamaau'anga 'a e 'eke natula tatau.

Ko e hopo 'eni 'i he ta'u 1987 'i he vaha'a 'o Ipeni Siale pea mo 'Eiki Nopele Fotofili koe 'Eiki Sea 'o e Fale Alea he 'aho koia mo e tokolahi taha 'o e Hou'eiki Memipa 'o e Fale Alea 'o Tonga.

Na'e makatu'unga 'eni 'i hono faka'ilo 'e Siale 'a e 'Eiki Sea 'Eiki Nopele Fotofili, 'Eiki Sea 'o e Komiti Kakato 'Eiki Nopele Malupo mo e tokolahi taha 'o e Hou'eiki Memipa ki he'enau ma'u 'a e ngaahi monū'ia na'e 'osi tu'utu'uni pe kiai 'a e Fale Alea.

Na'e tu'utu'uni 'a e Fakataha Tokoni mo e Fakamaau'anga Tangi 'o e 'aho koia 'oku 'ikai ha mafai 'o e Fakamaau'anga kene kaunoa 'i he ngaahi tu'utu'uni ngāue fakalotofale (Internal Procedures) 'a e Fale Alea 'o Tonga pea na'e 'ikai maumau 'a e Konisitūtone.

'Oku mahu'inga foki he ngaahi fakatonutonu fakalao natula pehe ni kene fakamahino 'a e matu'aki makehekehe 'a e laini 'oku lele ai e ngaahi mafai (separation of powers) hange ko e Fakamaau'anga, Fale Alea pea mo e Va'a Fakahoko Ngāue (Pule'anga) pea mo e fiema'u kenau tu'u tau'atāina koe ngaahi poutuliki 'o e ngaahi pilinisipolo 'o e tau'atāina mo e temokalati.

Na'e tu'utu'uni pe foki 'a e Fakamaau'anga ia 'i he konga ki mu'a 'o Tisema 2023 'o 'ikai tali 'a e kole mei he kau Talatalaaki tatau ke ta'ofi fakataimi hano toe ui 'o e Fale Alea kae 'oua kuo mahino 'enau ngāue fakalao 'a ia ko'eni 'oku 'ikai tali 'e he Fakamaau'anga.

Na'e toe tu'utu'uni foki 'e he Fakamaau'anga ke totongi kotoa 'e he kau Talatalaaki 'a ia ko e kau Fakafofonga Fale Alea na'a nau fakahoko 'a e faka'ilo 'a e fakamole kotoa fekau'aki mo e hopo ni.