Menu
cache/resized/7a303faa48902efd848c7494b9385c2b.jpg

RED

Rapid Engineering Diagnostic

Specialize in:

...
Latest News

Tufunga Tanusia (Material Art of Mound-Making) Mo e Faiva Heulupe (Performance Art of Pigeon-Snaring) Featured

Tufunga Tanusia (Material Art of Mound-Making) Mo e Faiva Heulupe (Performance Art of Pigeon-Snaring)

FONUA MOE TALA/CULTURE AND LANGUAGE
‘ATIKOLO 25: TUFUNGA TANUSIA (MATERIAL ART OF MOUND-MAKING) MOE FAIVA HEULUPE (PERFORMANCE ART OF PIGEON-SNARING)

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina
Professor of Art, Culture and Critical Anthropology
Vava‘u Academy for Critical Inquiry and Applied Research (VACIAR) &
Moana University (MU)

Na‘a ku lave he ‘atikolo 24 kihe fa‘ahinga ‘e ua ‘o e tufunga moe faiva fakaTonga tupu‘a ‘oku ‘o ‘iloa koe tufunga tāpapafānifo [material art  surfboard-making] moe faiva fānifo [performance art of surfing] kuo na mole fakatoulōua ‘o ma‘u ‘ehe ngaahi fonua kehe kae tefito ki he Uēsite. ‘Oku makatu‘unga hono tufunga ‘ae fuo moe uho ‘oe papa fānifo [surf board] mo e fānifo [surfing] he ngaahi ‘ilo moe poto faka‘enisīnia/fakafika [aerodynamic and hydrodynamic knowledge and skills] tupu‘a fekau‘aki moe mātangi moe vai/tahi. ‘Oku tefito heni hono faiva ‘ae papa fānifo, ‘aia ‘oku kamata he akefua/molefua ‘ae peau/ngalu mate ‘o hoko koe peau/ngalu mo‘ui koe kamata ia ke fasi/pā ‘ae ngalu/peau. ‘Oku tupu leva mei he‘ene fasi/pā ‘ae peau/ngalu ‘ene fakamata/fakaava [spiral, vortex-like formation of the waves], ‘o hū leva kiai ‘ae taha fānifo mo ‘ene papa ‘o kamata ‘ene faiva.

Teu talanoa heni he ‘atikolo 25 ki he toe fa‘ahinga kehekehe ka ‘oku na fekau‘aki vāofi ‘e ua ‘oe tufunga moe faiva fakaTonga tupu‘a koe tufunga tanusia (material art of mound-making) mo e faiva heulupe (performance art of pigeon-snaring), ‘o hangē tofu pē ko e kehekehe kae fekau‘aki vāofi ‘a e tufunga moe faiva fakaTonga tu‘ufonua ‘e ua koe tufunga tāpapafānifo (material art of surfboard-making) moe faiva fānifo (performance art of surfing). ‘Oku makatu‘unga ‘ae tufunga tāpapafānifo moe faiva fānifo he ngaahi ‘ilo moe poto fakafika/faka‘enisinia (aerodynamic and hydrodynamic knowledge skills) fakaTonga tupu‘a fekau‘aki moe matangi moe vai/tahi ka e tefito ‘a e tufunga tanusia moe faiva heulupe he ngaahi ‘ilo moe poto fakafika/faka‘enisinia (aerodynamic knowledge and skills) fakaTonga tu‘ufonua felāve‘i moe feangiaki ‘ae matangi kae pehē kihe fetafeaki ‘ae ivi (energy) moe fefusiaki ‘ae teke (force).

‘Oku fekau‘aki lahi ‘ae tufunga tanusia moe tufunga tanu‘esi kae tefito ki hona ‘ilo fakafika/faka‘enisinia ‘ae feangiaki ‘ae matangi, fetafeaki ‘ae ivi moe fefusiaki ‘ae teke hono tufunga ‘oe sia moe ‘esi, ‘o hangē pē koe tufunga langalangi, ‘a ia ‘oku felāve‘i ofi moe tufunga tāmaka, moe hā fua. Kuo mole ‘a e tufunga tāpapafānifo mo e faiva fānifo mei Tonga kihe ngaahi fonua muli kae mole faka‘aufuli ‘a e tufunga tanusia moefaiva heulupe mei Tonga, ‘o kau ai ‘a Ha‘amoa, Fisi, ‘Uvea mo fē fua Neongo kuo mole ‘ae tufunga tanusia moe faiva heulupe ka ‘oku kei lahi ‘ae ngaahi sia heulupe ‘oku kei tolonga mo tu‘uloa honau konga lahi he ngaahi feitu‘u kehekehe ‘i Tonga, ‘o hangē koe ngaahi sia heulupe ‘i Popua mo Kanokupolu ‘i Tonga Tapu/Tonga ‘Eiki/Tonga Lahi, Uoleva mo e kauvai Ha‘ano ‘i Ha‘apai Veu, Leimātu‘a ‘i Vava‘u Lahi.

Na‘e ngāue‘aki lahi ‘ae sia kihe faiva heulupe kae faka‘aonga‘aki ‘ae ‘esi koe mālōlō‘anga, ‘o tautefito kihe fakahoifua ‘ae ha‘a tu‘i mo hou‘eiki. ‘Oku lahi ‘ae ngaahi sia kehekehe, ‘o hangē koe ‘Otu Sia ‘o Popua, Sia ko Veiongo, Sia ko Halaevalu, Sia ko Toloke, Sia ko Kafoa moe Sia ko Talau, pea moe ngaahi ‘esi kehekehe, ‘o hangē koe ‘Esi ‘o Pau, ‘Esi ko Fekitetele, ‘Esi ‘o Ma‘afu, ‘Esi ‘o Tāone, ‘Esi ‘o Pilolevu, ‘Esi ‘o Fisupala moe ‘Esi ‘o Tāufa‘āhau. ‘Oku ngāue‘aki lahi ‘ehe kau punake, tufunga lea moe faiva lea ‘a e ngaahi sia moe ‘esi koe heliaki fakafetongiaki moe heliaki fakafekauaki. ‘Oku ‘asi lelei ‘eni he taha ‘oe ngaahi maa‘imoa faiva ta‘anga mālie ‘ae punake fifisifimu‘a koe Ta‘ahine ko Kuini Sālote ‘oku pehē: ‘Oku ou ‘ilo ‘ae sia melie, ‘Oku tu‘u ‘ihe Matahangale, ‘Oku kapapuna ai ē lupe, Afe mai lupe he ko au ē, ‘O tu‘ula he‘eku ‘ofa mamae, ‘Oku ou to‘o mai ho sino, ‘O ‘ai ki hoku loto ‘i loto, ‘Ou fakama‘u ki hoku selo, Ko hoto hēvaní ‘i lalo.

Neongo kuo mole lōua ‘ae ‘ilo (knowledge) moe poto (skills) na‘e fa‘oaki he fonua (culture) mo fetu‘utaki he tala/lea (language) ‘oe ongo tufunga moe faiva fakaTonga tu‘ufonua koe tufunga tanusia moe faiva heulupe ka ‘oku kei tolonga mai hono ngaahi lea loloto mo mālie he faiva ta‘anga/faiva maau, faiva lea moe tufunga lea. ‘Oku kau heni ‘a e mounu, vaoa, mounu vaoa, kaivao, lupe kaivao, motu, motu mānoa, muniao, kaunaka, kūkū kaunaka, lupe olo/hiva/tangi, heua, kotone, lupe kaikotone, tu‘ula, lupe fano, lupe lalata, lupe pau‘u, mafua, huluhulu mafua, tulutulu mafua, fuifui, fuifui lupe, sia melie, sia tamaki, fakala‘ā ‘i sia melie, fakala‘ā ‘i sia tamaki, kolonga, ala ‘i sia ala ‘i kolonga. ‘Oku toe ‘asi he ngaahi ta‘anga/maau, ‘o hangē koe Lupe ‘a Noa, Lupe moe lou ‘olive, Vai o Lulu Vai o Lupe, Vai ko Lupesia, Lupe fano he fetu‘ufuka, Lupe ‘oe ‘Otu Tonga, Lupe mānoa ‘ihe kolope, Tu‘ula e lupe, Olo e lupe ‘oka efiafi, Si‘ete lupe si‘ete mana‘ia.

ANFF leva e malanga kae tau,
‘Ofa fau moe manatu ma‘u,
Ka tau toki hoko atu

4 comments

  • Esita
    Esita Wednesday, 25 July 2018 16:01 Comment Link

    kataki ko e kii tokoni pe ko e ha hono ui 'a e hokohoko hono fakahoko 'a e va'inga ko ia ko e heulupe?

    Report
  • Vahanoa
    Vahanoa Sunday, 20 September 2015 00:57 Comment Link

    Malo Palofesa e fakamaama pea 'oua 'e tuku he 'oku kau lelei ia ki he'etau ako ki hotau tukufakaholo. 'Oku fakamafana pea 'oku mahu'inga heni ke toe loloto ange 'etau 'ilo ki he ngaahi faiva tupua 'erau fanga kui 'i ono'aho.

    Report
  • Hufanga [Okusitino Mahina]
    Hufanga [Okusitino Mahina] Saturday, 19 September 2015 19:41 Comment Link

    Kataki 'ala ka tau toe hoko atu he ngaahi lea loloto mo malie mei he faiva heulupe. 'Oku 'asi he tau (chorus; kohi/laini 3) 'oe ta'anga hiva tengihia koe "Si'i Teiko" (Vakai kihe kolomu he Fonua Moe Tala.Culture and Language) hono ngaue'aki lelei 'ehe punake 'ae lea koe "motu manoa," 'o hange ko 'ene 'asi atu 'i lalo:
    TAU: Si'i Teiko koe moto 'oe lolotonga
    Si'i manumanumelie 'o Loto Nuku'alofa
    Kuo siu manoa kihe ta'e'iloa
    Ka kuo te si'i nofo moe hau'alofa

    'Oku hanga 'ehe punake 'o fakatatau 'ae lea mei he faiva heulupe koe "motu manoa" kihe "siu manoa," 'aia 'oku 'uhinga kihe folau 'ae vaka toutai 'ae Pule'anga Tonga koe MV Teiko 'o fai 'ene siu he moana 'o mole 'aupito/'aufuli ai pe 'o 'ikai toe ma'u (vakahe, folauhe, folaumole, folaumate), 'aia 'oku fakatatau kihe motu manoa (motu 'ae afo 'oku nono'o'aki 'ae va'e 'oe lupe) 'ae mounu (lupe) lalata 'o hoko ai pe koe mounu vaoa (lupe kaivao).

    Na'e hoko 'ae vaka toutai koe MV Teiko koe tumutumu ia 'oe he ngaahi vaka 'ae Pule'anga Tonga he 'aho koia, 'o hoko koe laukau'anga he'ene fa'a no'o he taulanga Nuku'alofa, 'aia kuo ne folau he'ene siu, 'o mole he moana ta'e'iloa, vavale mo loloto, 'aia 'oku hoko ke toe tupulaki ai 'ae 'ofa.

    'Oku tatau 'ae lea fakaHa'amoa koe hau'alofa moe lea fakaTonga koe hau'ofa, 'o 'uhinga kihe tumutumu 'ae 'ofa. 'Oku 'iai 'ae ongo 'akatemika 'iloa 'o Tonga ko Dr 'Ana Hau'aloa'ia Koloto mei Nukunuku 'i Tongtapu mo 'Uiha mo Palofesa Dr Epeli Hau'ofa mei Hunga 'I Vava'u mo Kotu 'i Ha'apai.

    Tau toki hoko atu,
    'Ofa lahi moe hufaki

    Report
  • Hufanga [Okusitino Mahina]
    Hufanga [Okusitino Mahina] Friday, 18 September 2015 16:55 Comment Link

    'Ofa ke holo pe ho'omou me'a moe molumalu 'oe nofo 'ae matanga kae tanaki atu 'ae toenga ne tonumia he nimoitalafau 'ae na'a 'oe ilo moe poto fakaTonga tupu'a 'ae tufunga tanusia (material art of mound-building) moe faiva heulupe (performance art of pigeon-snaring).

    'Oku 'iai 'ae matapule kuo fakanofo kihe hingoa 'oku felave'i moe tufunga tanusia koe Tanusia-Kihe-Lotu (Taniela Hukehuke Vao). 'Oku ngali 'uhinga 'ae Tanusia-Kihe-Lotu kihe loloto moe maokupu 'oe 'ilo moe poto hono tufunga moe lahi mo faingata'a 'ae ngaue ma'oni'oni (ma'a mo mo'oni) mo ma'ongo'onga hono tanu 'ae sia 'oe lotu.

    'Oku 'iai moe motu'a lea Tonga malie 'oku fekau'aki moe faiva heulupe ko e manongi sia. Na'e tapuha ke mili mo pani lolo ha taha faiva 'oku heulupe he funga sia, 'o hanga 'ehe manongi (nanamu/'ala/ngangatu) 'ae lolo 'o tuli 'ae lupe, 'aia na'e lau koe hia, 'o fa'a tautea mate. 'Oku fa'a 'asi 'eni he tufunga lea moe faiva lea koe: "Telia na'a taku kuo te hia mo lau kuo fai e manongisia ka 'oku ou kolenga pe mu'a keu hufanga atu he malu 'oe fuka."

    'Oku 'iai foki moe ngaahi sia 'iloa 'oku kei tolonga mai mo tu'uloa 'i Kanokupolu koe Sia ko Halaevalu, Sia 'oe Pipiki moe Sia ko 'Ulukaulupe. 'Oku lahi 'ae 'asi 'ae Sia ko Halaevalu moe Sia ko 'Ulukaulupe he ngaahi ta'anga hiva malie 'ae Fola'osi. 'Oku taku koe Sia 'oe Pipiki koe sia 'oe tokotaha faiva heulupe ma'u mo malie neongo 'ae pipiki, pai pe piko hono nima. 'Oku lau na'e ma'u 'ae lea loloto he faiva heulupe koe, "Ala i Sia, Ala i Kolonga" mei he tangata na'e fa'a malie ma'u pe 'ene faiva heulupe he Sia ko 'Ulukaulupe, 'a ia na'e 'ikai ngata pe he fakaholomamata 'ene faiva hono heu 'oe lupe he funga sia ka na'e toe manumanumelie 'ene lau ngaue hono fakatu'uta 'ene 'ulukaulupe he kolonga 'i Pangai. Na'e ma'u mei ai 'ae hingoa 'oe 'api ko Kolonga moe hingoa koe 'Ulukaulupe 'oku kei tolonga mo tukufakaholo mai 'i Kanokupolu he 'aho ni.

    'Ofa atu moe 'anau fau,
    Kau tatau atu moe manatu ma'u

    Report

Leave a comment

Make sure you enter all the required information, indicated by an asterisk (*). HTML code is not allowed.

back to top