Hifoaki Tohi Hono Kaiha'asi 'a e Kakai 'o e Motu ko 'Ata Featured
'Otu mu'a mei hema ki mata'u: Kolokesa Uafa Mahina-Tuai, Paul Janman (tufunga hele'uhila Tongan Ark mo e tufunga tohi On Tongan Poetry 'a Futa Helu na'e kau he faka'ali'ali mo fakatau atu), Dr Scott Hamilton (tufunga tohi The Stolen Island: Searching for 'Ata), Palofesa Hufanga Dr 'Okusitino Mahina.
28 Novema, 2016. Na'e hifoaki 'a e tohi ko e The Stolen Island: Searching for 'Ata (Ko e Motu Kaiha'a: Ko e Kumi ki 'Ata) fekau'aki mo hono kaiha'asi, kaka'i, lohiaki'i mo fakamalohi'i 'a e kakai 'o e motu ko 'Ata he Laipeli 'o 'Aokalani Lotoloto 'i 'Aokalani 'i Aotearoa Nu'usila he po 24 'o Novema, 2016.
Na'e fatu 'e Dr Scott Hamilton hili ha'ane fekumi mo fakatotolo ha ngaahi ta'u lahi he ngaahi 'akaivi, laipeli mo e kainga Tonga ka e tefito ki he kainga 'Ata kimu'a mo lolotonga 'ene faiako he 'Univesiti 'Atenisi. 'Oku lahi hake 'a 'Ata he kilomita 'e taha tapafa tatau mo tu'u he tokelau-hihifo 'o Tongatapu mo 'Eua.
Na'e hoko 'a e kaiha'a kakai (blackbirding) ko 'eni he ta'u 1863 ko e taumu'a ke 'ave fakamalohi kinautolu ke nau ngaue popula he ngaahi ngoue'anga 'i 'Amelika Tonga pe Saute 'Amelika 'o hange ko Peru.
Na'e fakafuofua ki he tokolahi 'o 'Ata ki he kakai 'e toko 350 pea na'e fe'unga moe kakai tangta 'e toko 140 tupu na'e kaiha'asi. Na'e lohiaki'i mo kaka'i kinautolu 'e he kau kauvaka mo e kapiteni hono taki kinautolu ki vaka ko e fefakatau'aki tokua ka he'enau kakato kotoa ki 'ana kuo tapuni malu mo songo leva 'ae matapa.
Na'e taki he kaiha'a kakai ko 'eni 'a Kapiteni Thomas James McGrath na'e kapiteni he vaka hoka tofua'a ko e Crecian 'o e kautaha vaka hoka tofua'a lahi mo 'iloa 'a e famili mo'umo'ua mo tu'umalie 'i Hopate 'i Tasimenia 'i 'Aositelelia.
Na'e kamata ke holoa mamalie 'a e pisinisi hoka tofua'a he 1850 tupu hotau potutahi mo mamani lahi pea mafuli mamalie leva mei he pisinisi hoka tofua'a ki he pisinisi kumi kau ngaue leipa 'a ia na'e ngaue'aki lahi 'a e founga 'o e kaiha'asi, kaka'i, lohiaki'i mo fakamalohi'i 'a e kakai.
Na'e to e kaiha'asi, lohiaki'i mo kaka'i mo e toko 30 mei Niuafo'ou pea to e hoko mo e me'a tatau 'i 'Uhiha ka na'e iku ta 'e he kainga 'o Malupo 'a e kapiteni mo e kau kavaka 'o nau iku hola vale.
Na'e fetongitongi 'a e kakai Tonga 'e toko 174 na'e kaiha'asi mei 'Ata mei he vaka ki he vaka 'o fakahifo kinautolu he motu ko Pukapuka he 'Otu Tuamotu mo ha toko 400 tupu mei he ngaahi 'otu motu kehekehe. Na'e toki 'ave honau toenga ko e toko 200 'o kau ai 'a e kau Tonga 'e toko 38 na'e kei mo'ui 'e ha vakatau manuao Peru ko eTumbes ki Peru.
'Oku hokohoko atu 'a e fekumi mo e fakatotolo 'a Dr Hamilton ki he hako 'o kinautolu Tonga 'i Peru pea 'oku matamata 'oku kei fakahakohako ai honau ni'ihi neongo ko e ngaue faingata'a 'eni.
Na'e tu'utu'uni 'e Tupou I hili pe hono 'ilo 'a e kaiha'a kakai na'e hoko 'i Ata ke fetukutuku mai honau 'eiki 'a Tupou 'Ata mo hono kainga ki he motu fo'ou ko 'Eua 'o nau nofo 'i Ha'atu'a mo Kolomalie. Na'e 'iloa 'a e kolo 'o Tupou 'Ata mo hono kainga 'i 'Ata ko Kolomaile 'o mahino mai ko e kakala 'o 'Ata ko e vaomaile.
'Oku fakakaukau 'a Dr Hamilton ke hoko atu 'ene fekumi mo e fakatotolo ki he kaveinga mo e taumu'a tatau 'oku lau 'a e kaiha'a kakai he motu ko Toku 'i Vava'u 'o fakahangahanga ke to e fatu mo hano tohi 'o e konga ma'uhinga 'o e hisitolia mo e kalatua mohu mo fonu ka e fihi mo loloto fau 'o Tonga.
'Oku pehe na'e tupu ai hono fetukutuku hono 'eiki Tangaloa mo hono kainga mei Toku ki he muifonua ko 'Utulei he he hangai ki Neiafu he Taulanga Puatalefusi he motu lahi ko Pangaimotu 'i Vava'u.
Ko e Tangaloa fakamuimui ko Viliami Telefoni kuo pekia 'a ia na'e to e Fotu ko e 'eiki matapule ma'u tofi'a 'o Leimatu'a ko e 'eiki ia 'a e Fotu lolotonga ko Samiu Latu.
