Menu
cache/resized/7a303faa48902efd848c7494b9385c2b.jpg

RED

Rapid Engineering Diagnostic

Specialize in:

...
Latest News

Ko e Ngaahi Lea Tonga Heliaki, Paloveape pē Fakatātā Fo'ou 3 Featured

Ko e Ngaahi Lea Tonga Heliaki, Paloveape pē Fakatātā Fo'ou 3

FONUA MOE TALA/CULTURE AND LANGUAGE

‘ATIKOLO 31: KOE NGAAHI LEA TONGA HELIAKI, PALOVEAPE MO FAKATĀTĀ FO‘OU 3

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina
Professor of Art, Culture + Critical Anthropology
Moana University + Vava‘u Academy for Critical Inquiry + Applied Research

Na‘a ku talanoa, he ‘atikolo 31, ki he ngaahi lea Tonga heliaki, paloveape mo fakatātā fo‘ou 3, ‘aia na‘e ma‘u he tufunga lea moe faiva lea he ngaahi faikava, ha‘ofanga, talanoa, malanga, pōlotu, pōhiva moe me‘afaka‘eiki ka teu hoko atu heni, he ‘atikolo 31, ki he ngaahi lea Tonga heliaki, paloveape pē fakatātā fo‘ou 4, ‘aia koe toe ma‘u kotoa pē mei he ngaahi feitu‘u tatau, ‘o hangē ko ia ‘oku ‘oatu mo hā atu ‘i lalo:

1. Ake mei moana – ‘Oku ‘uhinga kiha hiki mei ha feitu‘u ‘e taha kiha feitu‘u ‘e taha (vakai kihe, Liu mei moana, Ake mei tahi moe Liu mei tahi; ma‘u mei he hake ‘ae toutai, siu moe fāngota mei moana ki ‘uta kihe fonua; ‘oku ‘uhinga ‘ae lea koe kaifonua kihe land-based mode of economy; ‘oku ma‘u ‘ae lea koe ake [pē aake] mei he lea koe hake [hahake], ‘o hangē koe lea koe ake [aake] ‘ae peau moe matangi moe hake [hahake] ‘ae peau moe matangi).

2. Liu mei moana – ‘Oku ‘uhinga kiha hiki mei ha feitu‘u ‘e taha kiha feitu‘u ‘e taha; vakai kihe, Ake mei moana, Ake mei tahi moe Liu mei tahi; ‘oku ‘uhinga ‘ae lea koe kaimoana kihe ocean [marine]-based mode of economy).

3. Ake mei tahi (vakai kihe, Ake mei moana moe Liu mei moana moe Liu mei tahi; ‘oku ‘uhinga ‘ae moana kihe tahi moe tahi kihe moana; ‘oku ‘uhinga ‘ae lea koe kaimoana moe kaifonua kihe ocean [marine]-based mode of economy moe land-based of economy).

4. Liu mei tahi (vakai kihe, Ake mei tahi moe Ake mei moana moe Liu mei moana; ‘oku fa‘ahinga lalahi ‘e ua ‘ae [ha‘a] toutai koe [ha‘a] toutaiika moe [ha‘a] toutaivaka, ‘aia ‘oku toe ‘iloa koe kau kaivai, ‘o ‘uhinga ko ‘enau “kaimu‘a” koe tahi moe vai, ‘aia ‘oku nau ‘ilo lahi taha kiai mo poto lahi taha ai).

5. Takamilo ‘ae saliote ‘o tami – ‘Oku ‘uhinga kiha me‘a ‘oku takai mo vilo mo liliu ma‘u pē (‘oku ‘uhinga kihe takai mo vilo ‘ae va‘e ‘oe saliote, ‘o liliu mei he lea ‘Ingilisi koe “chariot;” ‘oku ngalingali ‘oku ‘uhinga ‘ae lea takamilo kihe lea koe “takai” mo “vilo,” ‘o ma‘u ai ‘ae lea koe “takaivilo,” ‘aia kuo fakanounou mo liliu he ‘alu ‘ae tā [time] moe vā [space] kihe lea koe “takamilo,” ‘o liliu ‘ae lea ‘Ingilisi koe “time” moe “space” kihe lea Tonga koe “taimi” moe “vā”).

6. Tala mo kapui – ‘Oku ‘uhinga kiha ‘a‘apa mo malū‘ia hono fai ha lea mo ngāue ha feitu‘u ‘oku molumalu mo faka‘ei‘eiki (‘Oku ngalingali koe lea koe “kapui” koe ma‘u mei he lea koe “tapui” moe lea koe “tapui” mei he lea koe “tapu;” ‘oku ‘uhinga ‘ae lea “tapu” kihe lea koe “‘eiki” moe lea koe “‘eiki” kihe lea koe “‘otua,” ‘o hangē koe ‘eiki moe tapu ‘ae Tu‘i Tonga 1 ko ‘Aho‘eitu ko hono konga ‘otua; ‘oku toe ‘uhinga pehē ‘ae Tonga ‘Eiki, Tonga Tapu moe Tonga Lahi, ‘aia koe lahi he ‘eiki moe tapu, ‘o ‘uhinga na‘e fakapitenga ai ‘ae hou‘eiki lalahi ‘o Tonga, ‘aia na‘e kau ai ‘ae Tu‘i Tonga na‘e toe konga ‘otua; ‘oku matamata ‘oku ‘uhinga ‘ae lea “tapu” kiha me‘a ‘oku maau, potupotutatau mo faka‘ofo‘ofa).

7. Tala lakulaku – ‘Oku ‘uhinga kiha ngāue ‘oku ta‘emaau mo moveuveu kae ‘ikai ke fakama‘opo‘opo mo fakapotopoto (ma‘u mei he tufunga lea moe faiva lea, ‘o lea tavale, ta‘e‘uhinga mo ta‘ehokohoko lelei).

8. Tala mo fanongonongo – ‘Oku ‘uhinga ki hano fakamafola ha ngāue lahi, mā‘uhinga mo ‘aonga ‘oku teuaki ke ‘ilo lahia (ma‘u mei he tala putu, tala tu‘utu‘uni/fatongia moe tala fono, ‘o hangē ko hono fa‘a talaki he letiō mo uiaki he kolo).

9. Tala fo‘ou – ‘Oku ‘uhinga ki hano fakamafola ngāue fo‘ou ‘oku lelei, mā‘uhinga mo ‘aonga lahi kuo lava (ma‘u ai ‘ae hingoa ‘oe kolo ko Talafo‘ou hono tala atu kia Kau‘ulufonua mo hono fanga tehina lotolotonga ‘enau faiva lovavaka/fakatētēvaka ‘ae ongoongo kuo fakapoongi ‘enau ‘eiki koe Tu‘i Tonga ko Takalaua, ‘aia koe tala na‘e fo‘ou, ‘o mahino koe fakafonuakovi moe talatau na‘e fai ‘ehe kau muli, ‘o kau ai ‘ae kau Futuna moe kau ‘Uvea, ‘aia na‘e pule‘i fefeka kinautolu ‘ehe Pule‘anga Hau ‘oe Tu‘i Tonga).

10. Tala kei taimi – ‘Oku ‘uhinga ki hano tokateu ma‘u pē ha ngāue lahi, mā‘uhinga mo ‘aonga lahi kimu‘a, ‘o ‘ikai fakatōvave mo fakatahamuhamu (ma‘u mei hono talaki tokamu‘a ma‘u pē ha ngāue ke fai ha tokateu kiai).

ANFF leva ē malanga kae tau,
‘Ofa atu moe na‘una‘u fau,
Ka tau toki hoko atu.

2 comments

  • Spencer W. Folau
    Spencer W. Folau Saturday, 07 September 2019 03:18 Comment Link

    Nice and well done. I gravitate to English because it is precise and easier to explain things compare to the Tongan language. I suggested to the Parliament to conduct their meetings in English for various reasons. Their all day meeting will cut 40% if they use the English language.

    Report
  • Lia
    Lia Thursday, 05 September 2019 17:24 Comment Link

    Kataki lava tokoni mai ihe foi lea koe KAI PE LEA

    Report

Leave a comment

Make sure you enter all the required information, indicated by an asterisk (*). HTML code is not allowed.

back to top